Menenjit ve Ensefalit

Menenjit beyni ve omuriliği saran üç zarın yani meninksin iltihaplanmasıdır. Ensefalit beynin iltihaplanmasıdır. Meningo ensefalit ise hem beyin hem de meninkslerin iltihaplanmasıdır. 

İltihaplanmaların nedenleri bakteri, virüs, mantar veya parazit  kaynaklı olabilir. Menenjit ve ensefalit akut veya kronik olabilirken; şiddet dereceleri hafif, kendi kendine sınırlı veya ölümcül olabilir. 

Eşlik eden iltihaplanma ve şişlik beyin ve sinir dokusundaki baskıyı artırabilir. Bu durum, beyin ve sinir dokularının kontrol ettiği organ sistemlerinin işlevlerini engelleyebilir veya kalıcı hasar bırakabilir.

Menenjit ve ensefalit, beyni kan dolaşımından ayıran, kan ile beyin – omurilik sıvısı arasındaki maddelerin dağılımını düzenleyen kan – beyin bariyerini bozabilir. 

Kan – beyin bariyeri, büyük moleküllerin, toksinlerin ve kan hücrelerinin büyük bir bölümünü beyinden uzakta tutmaya yardımcı olur. Bu bariyer bozulursa, beyin – omurilik sıvısında beyaz (WBC lökosit) ve kırmızı kan hücreleri (RBC-eritrosit), bağışıklık sisteminin kimyasal maddeleri, toksinler çoğalırken; giderek artan miktarlarda protein ve iltihaplanmaya neden olan mikroplar oluşabilir.  

Beyin – omurilik sıvısı (BOS), normal olarak beynin ve omuriliğin çevresinde serbestçe akan berrak suya benzer bir sıvıdır. Menenjit ve ensefalitte, BOS sıvısının akışını yavaşlatabilir veya tıkayabilir. BOS, basıncının giderek artmasına neden olarak beyin ve omurilik üzerindeki baskıyı artırabilir. Sonuçta da, beyne giden kan akımı azalır.

Menenjit

Menenjit olgularının çoğu bakteri veya virüs enfeksiyonuna bağlı ortaya çıkar. Enfeksiyon, meninkslerden başlayan birincil enfeksiyon şeklinde olabilir. İkincil enfeksiyon ise vücudun başka bir yerinde bulunan yerleşik enfeksiyondan yayılabilir. 

Viral menenjit en sık görülen menenjit formudur. Genellikle hafif – orta derecede seyreder ve kendi kendine sınırlıdır. Viral menenjit etkenleri, enterovirüs veya herpes virüsü kaynaklı olabilir.

Bakteriyel menenjit, genellikle acil tıbbi bir durum olarak görülür. Akut olgular aniden ortaya çıkabilir, saatler içinde veya birkaç günde hastalık belirtileri kötüleşebilir. Hızlı tanı ve tedavi kritik önem taşır. 

Tedavi edilmemiş bakteriyel menenjit genellikle ölümcüldür.  Birçok farklı bakteri bu hastalığa neden olabilirken, aşağıdaki nedenler kaynaklı da hastalık gözlemlenebilir:

Pnömokok Menenjiti

Streptococcus pneumoniae olarak da bilinen pnömokok menenjiti, en sık görülen bakteriyel menenjit formudur. İki yaş altı bebekler ve bağışıklık sistemi yetmezliği olanlar büyük risk altındadır.

Meningokok Menenjiti

Neisseria meningitidis olarak da bilinen meningokok menenjiti, genellikle öğrencilerde, bebeklerde, çocuklarda, bağışıklık sistemi baskılanmış kişilerde görülür. Çocuklarda ve genç erişkinlerde bakteriyel menenjitin önde gelen nedeni olup, son derece bulaşıcıdır.

Haemophilus İnfluenza Tip B

B grubu streptokok, escherichia coli, listeria monocytogenes, yenidoğanlarda menenjitin en sık görülen formu biri olup anneden bebeğine geçebilir.

Kronik Menenjit

Kronik menenjit, 4 haftadan uzun süren menenjit türüdür. Tüberküloz etkeni mycobacterium tuberculosis,  frengi etkeni treponema pallidum ve mantarlar, kronik menenjite neden olabilmektedir. 

Kriptokok Menenjiti

Mantarların neden olduğu menenjit en çok HIV virüsü kaynaklı AIDS hastalığı olanlar gibi bağışıklık sistemi risk altında olan kişilerde görülmekle birlikte herkesi etkileyebilmektedir. 

En sık görülme nedeni, pislik ve kuş dışkılarında bulunan cryptococcus neoformans virüsüne maruz kalınmasıdır. Diğer etkenler coccidioides immitis, histoplasma capsulatum ve candida virüsleridir.

Ensefalit

Ensefalit; ateş, baş ağrısı, kasılma nöbetleri ile birlikte veya yalnız başına bilinç durumunda değişme ile karakterize bir akut beyin enfeksiyonudur. 

Ensefalit enfeksiyonlarının çoğu viral kaynaklıdır. Fokal yani tek bir yerleşimle sınırlı veya yaygın (beyin içine yayılmış) olabilir. 

Viral ensefalit, herpes simpleks virüsü, enterovirüsler, kuduz virüsü, başlıca hastalıklı sivrisinekler ve birkaç kene cinsi tarafından yayılan arbovirüsler gibi çeşitli virüsler nedeniyle ortaya çıkabilmektedir. 

İnsanlar arbovirüslerin tercih ettiği birincil konakçılar değildir. Hastalığa yakalanmış insanların çoğu, hastalığı hafif veya orta derecede geçirir. İnsanların ancak küçük bir yüzdesinde ensefalit gelişmektedir. Arbovirüs ensefalitinin en sık görülen etkeni ise Batı Nil Virüsüdür. 

Bakteriler, mantarlar ve parazitler nadiren ensefalite neden olmaktadır. Menenjite neden olan bakteriler, bakteriyel meningoensefalit gelişmesine yol açabilmektedir. Keneyle bulaşan Lyme hastalığı bakteriyel ensefalite neden olabilmektedir. 

Kedilerde bulunan toxoplasma gondii paraziti ise, bağışıklık sistemi yetersiz kişilerde parazit ensefalite neden olabilmektedir. Diğer bakteri türleri, mantarlar ve parazitler de bazen ensefalit oluşturabilmektedir.

Menenjit ve Ensefalit Belirtileri Nelerdir?

Menenjit ve ensefalit, soğuk algınlığına benzer hastalık belirtileriyle başlayıp birkaç saat ile birkaç gün içinde şiddetlenebilir. Bu iki hastalığın aşağıda belirtilen karakteristik bulguları ve belirtileri bulunmaktadır:Ateş, Ağır seyreden inatçı baş ağrısı, Ense sertliği, Işığa duyarlılık, Mental değişiklikler, Uyuşukluk.

Hastalığın diğer belirtileri olarak zihin bulanıklığı, bulantı, kusma, kırmızı veya mor renkli deri döküntüleri ve kasılma nöbetleri de görülebilir.

Yaşlı hastalar, uyuşuk halde olup az sayıda başka hastalık belirtileri de gösterebilir. Bağışıklık sistemleri yetersiz kişilerde tipik olmayan hastalık belirtileri mevcut olabilir.

Bebeklerde huzursuzluk, çok ağlama, kusma gibi belirtiler görülebilir. Vücutları esnek olmadığından, nöbet geçirebilir ve yemek yemek istemeyebilirler. Bıngıldakları yani başlarının tepesindeki yumuşak noktalar bombeleşebilir.

Ensefalit belirtileri işitme veya konuşma zorluğu, his kaybı, kısmi felç, kasılma nöbetleri, halüsinasyonlar, kas zayıflığı, kişilik bozuklukları ve koma gibi sinir sistemiyle ilişkili sorunları da içerebilir.

Komplikasyonlar ve Hastalık Süreci

Menenjit ve ensefaliti olanların prognozu, hastalığın spesifik nedeni ve şiddet derecesine, hastanın sağlık ve bağışıklık durumuna, hastalığın ne kadar kısa sürede tanımlanıp tedavi edildiğine bağlıdır.

Hafif seyirli olgular gösteren kişiler, birkaç hafta içinde toplanabilirken; inatçı veya kalıcı komplikasyonlara da dönüşebilir.

Uygun biçimde ve hızla tedavi edilseler bile, bakteriyel menenjitli yenidoğanların %15 ile %25’i, diğer hastaların %15 kadarı vefat edebilir. Sağ kalanların %15 ile %25’e varan bölümünde sinir sistemiyle ilişkili hidrosefali, sağırlık, körlük, belli aralıklarla nöbetler ve zihinsel süreçlerde bozulma (sekel) gibi sonuçlar oluşabilmektedir. Bu komplikasyonlar her yaşta olabilmekle birlikte, yenidoğanlar daha büyük risk altındadır.

Menenjit ve Ensefalit Tanı Yöntemleri

Doktorlar, fizik muayene ve tıbbi öyküyle işe başlar. Hastalık belirtileri aniden ortaya çıkıp birkaç saat ile birkaç gün içinde hızla kötüleşebildiğinden, bu muayene acil serviste başlayabilir.

Yakın zamanlı rahatsızlıklar, hayvanlar, sivrisinekler, keneler ve başka hastalara maruz kalma bilgisinin verilmesi hayati derecede önemlidir.

Doktorlar, menenjit ve ensefalit ile ilişkili belirti ve bulguların varlığı veya yokluğunu not edecektir. Hastanın sinir sistemi, duysal ve motor fonksiyonları, koordinasyonu, görme, işitme duyusu, gücü ve zihinsel durumunu değerlendirmek amacıyla, sinir sistemi muayenesi yapılabilir.

Laboratuvar Testleri

Menenjit ve ensefaliti saptamak, tanımlamak, değerlendirmek ve izlemek için laboratuvar testleri yapılır. Aşağıdaki amaçlarla bu testler hastaya uygulanabilir:

• Enfeksiyon hastalıklarına benzer belirtileri olan diğer hastalıklardan ayırt etmek,
• Tedaviye başlamak ve yönlendirme amacıyla mümkün olduğu kadar hızla bakteri, virüs, mantar, parazit veya başka bir nedenin olup olmadığını belirlemek,
• Hastanın genel sağlık durumunu, bağışıklık sisteminin durumunu, o anki  belirtileri, bulguları ve komplikasyonları değerlendirerek hastalık belirtilerinin giderilmesine kılavuzluk etmek,
• İltihaplanmayı ve sinir veya beyin hasarını en alt düzeye indirmek,
• Mümkün olduğunda enfeksiyonun kaynağını belirlemek.

Nedensel etken halk sağlığı sorunu olduğunda enfeksiyon kaynağını belirlemek özellikle önemlidir.

Beyin – Omurilik Sıvısı (BOS) Analizi

Ensefalit ve menenjit için kullanılan birincil tanısal araçtır. BOS analizi, bir BOS numunesi için istenilen ve uygulanan çeşitli testleri içerir. Beyin – omurilik sıvısı numunesi lomber ponksiyon veya spinal ponksiyon denilen bir işlemle alınır.

Başlangıç BOS  testleri

Merkezi sinir sistemi enfeksiyonlarından kuşkulanıldığı durumlarda, temel BOS testleri sıklıkla uygulanmaktadır. Bu testler sırasında, aşağıdaki etmenler değerlendirilir:

• Fiziksel Özellikler Normal BOS, saydam ve renksiz görünmektedir. BOS numunesinin görünümü genellikle su numunesi ile karşılaştırılır. Enfeksiyon durumlarında, numune toplama sırasında BOS basıncı yükselebilir. Numune, beyaz kan hücreleri (WBC – Lökosit) veya mikropların varlığı nedeniyle bulanık olabilir.
• BOS Proteini Proteinler büyük moleküller oldukları ve kolayca kan/beyin bariyerini geçemedikleri için BOS’da normalde az miktarda protein mevcuttur. Menenjit, beyin apsesi ve nörosifilis durumlarında, protein miktarında artış görülebilir.
• BOS Glukozu Normalde BOS glukozu, kan şekeri düzeyinin yaklaşık 2/3’ü kadar kanda numunede bulunur. Normalde gözlenmemesi gereken hücreler glukozu tükettiklerinde, yani metabolize ettiklerinde glukoz düzeyleri düşebilir. Bu hücreler, bakteri hücreleri veya iltihaplanma nedeniyle ortaya çıkan beyaz kan hücreleri (lökosit) olabilir.
• BOS Toplam Hücre Sayımları Merkezi sinir sistemi enfeksiyonlarında beyaz kan hücrelerinin sayısında artış gözlemlenebilir.
• BOS Formül Lökosit Bir BOS numunesinde, normalde az sayıda lenfosit, monosit ve yenidoğanlarda nötrofiller bulunur. Ancak, bakteri enfeksiyonu, virüs enfeksiyonu ve bazen de parazit enfeksiyonu durumlarında nötrofiller artabilir.
• BOS Gram Boyaması Mikropları doğrudan gözlemek için uygulanan bir metoddur.
• BOS Bakteri, Mantar, Virüs, Kültür ve Duyarlılık Testleri

İlave Takip İçin Kullanılan BOS Testleri

Başlangıç testlerinden herhangi biri anormal sonuç elde edilemediyse, ilave enfeksiyon testleri istenebilir. İlave testler, aşağıdakilerden biri veya birkaçı olabilir:

• PCR Virüs Belirleme Testi Herpes ve enterovirüslerin genetik içeriğini (DNA, RNA) belirlemek amacıyla uygulanan testlerdir.
• BOS Kriptokok Antijen Testi Spesifik bir mantar enfeksiyonunun varlığını saptamak için yapılan testtir.
• Diğer BOS Antijen Testleri Kuşkulanılan mikroba (mikroplara) göre uygulanacak testlerdir.
• Spesifik BOS Antikor Testleri Kuşkulanılan mikroba (mikroplara) göre yapılacak testlerdir.
• BOS Enfeksiyon Hastalıkları Testleri Daha düşük sıklıkla istenen, tüberkülozdan kuşkulanıldığında yapılan BOS enfeksiyon hastalıkları testleri, BOS ARB sürüntüsü ve kültürü alınarak yapılır. Enfeksiyonun varlığı halinde, mikobakteri testleri pozitif sonuç verecektir.
• BOS Moleküler Testler Mycobacteria tuberculosis bakterisini saptamak amacıyla yapılacak testlerdir.
• BOS Frengi Testi (VDRL) Nörosifilis pozitiftir. Negatif olması frengiyi dışlamaz.

Viral ve bakteriyel menenjit arasında kesin bir ayrım yapmak için, bazen başka BOS testleri çalışılması da istenebilir.

• BOS Laktik Asit Sıklıkla viral ve bakteriyel menenjiti birbirinden ayırt etmek için kullanılır. Bakteri ve mantar etkenli menenjitte laktik asit düzeylerinin genellikle yüksek olduğu gözlemlenirken, viral menenjitte laktik asit düzeyi normal veya hafif yüksek düzeylerde olacaktır.
• BOS Laktat Dehidrogenaz (LDH) Bakteriyel ve viral menenjit ayrımında kullanılan testtir.
• BOS C – Reaktif Protein (CRP) BOS C – Reaktif Protein (CRP), bir akut faz reaktanı olup, iltihaplanma durumlarında artacaktır. Bakteriyel menenjitte ise belirgin derecede bir artış gözlemlenir. Çok duyarlı olduğu için, bakteriyel menenjitin erken evresinde bile bakteriyel ve viral menenjit ayrımında kullanılabilir.

Beyin – Omurilik Sıvısı Dışındaki Numunelerle Yapılan Laboratuvar Testleri

BOS testleriyle birlikte veya BOS testleri tamamlandıktan ancak herhangi bir anormal durum gözlemlenmediyse, aşağıdaki testler de istenebilir:

• Kan Şekeri, Protein, Tam Kan Sayımı Değerlendirme yapmak ve BOS düzeyleriyle karşılaştırmak için istenir.
• Batı Nil Virüsü Gibi Çeşitli Virüslere Karşı Kanda Oluşan Antikorları Belirleme Testleri Yaklaşık bir ay arayla toplanan iki numunenin antikor titreleri arasında dört kat artış görülürse, kişinin bu virüse bağlı olarak yakın zamanda enfeksiyon geçirildiği çıkarımı yapılır.
• Kan Kültür Testi Kandaki bakterileri saptamak ve tanımlamak için istenen kültür testidir.
• Diğer Kültür Testleri Menenjit veya ensefaliteye yol açan enfeksiyonun kaynağını belirlemek için, vücudun diğer kısımlarından alınan numunelerin kültür değerlendirmeleri de yapılabilir.
• Kapsamlı Metabolik Panel Hastanın organ fonksiyonlarını değerlendiren testlerdir.

Laboratuvar Testleri Dışındaki Tetkikler

Beyin iltihabı veya bozukluk belirtilerini araştırmak için görüntüleme tetkikleri yapılabilirse de ensefalitte dikkat çekici sonuçlar vermeyebilir. Beyin hasarı, tümörleri, kanama ve apseleri saptanabilir. Bu tetkikler aşağıdakileri içerebilir:

• BT (Bilgisayarlı Tomografi),
• MR (Manyetik Rezonans Görüntüleme),
• Ultrasonografi,
• Anormal beyin dalgalarını saptamak için EEG (Elektro Ensefalografi).

Menenjit ve Ensefalitten Korunma Yolları

Haemophilus Influenzae Tip B, Streptococcus Pneumoniae ve Neisseria Meningitidise karşı koruma sağlayacak aşılar mevcuttur.

Meningokok menenjiti olan hastayla solunum yoluyla virüsü kapabilecek kadar yakın temasta bulunmuş kişilere, ağır seyirli enfeksiyon gelişme riskini azaltmak için birkaç gün antibiyotikler kullanması önerilebilir.

Sivrisineklere maruz kalmayı azaltma, uzun kol ve paçalı elbiseler giyme, böcek savar haşere ilaçları kullanma, ev çevresinde yer alan başıboş su birikintilerini yok etme, arbovirüs riskini minimal düzeye indirilebilir.

Menenjit ve Ensefalit Tedavi Yöntemleri

Ensefalit, menenjit ve meningo ensefalit tedavisinin amacı, iltihaplanmanın nedenini hedefleyerek doku hasarı ve komplikasyonları en alt düzeye indirmek ve hastanın yakınmalarını gidermektir.

Karanlık sakin bir odada istirahat, sıvı alımı, baş ve vücut ağrıları için ağrı kesiciler, iltihap giderici ve kasılma nöbetlerini önleyici ilaçlar, sakinleştiriciler ve bulantı ilaçları önerilebilir. Doku ve beyindeki şişmeyi önlemek için, bazı olgularda kortiko steroidler de reçete edilebilir.

Bakteri Kaynaklı Oluşan Menenjit ve Ensefalit Tedavisi

Mantarlar ve bakterilerin neden olduğu akut menenjit ve ensefalit, tıbbi acil durum olarak değerlendirilir.

Bakteri enfeksiyonları genellikle geniş spektrumlu antibiyotiklerle tedavi edilebilir. Hastanın kültür sonuçları, spesifik bakterileri ve antibiyotiklere duyarlılık derecesini tanımlayabildiği için tedavinin planı da bu doğrultuda oluşturulur.

Seçilen antibiyotiklerin kan – beyin bariyerini geçebilmesi ve beyin – omurilik sıvısında yeterli düzeylere ulaşabilmesi gerekir. Bu antibiyotikler, damar içi yolla (intravenöz) verilip kanda yüksek düzeylere ulaştırılabilir.

Hastalar, ilaç toksisitesi ve organ fonksiyonu açısından izlenir. Bakterinin tipi ve hastanın bağışıklık sisteminin durumuna göre tedavinin haftalar, aylar, hatta yıllar boyu devam etmesi gerekebilir. Enfekte apseleri veya sinüsleri boşaltmak için bazen tıbbi operasyonlara da gerek duyulabilir.

Virüslere Bağlı Nedenlerin Tedavisi

Birçok viral ensefalit ve menenjit olgusu hafif – orta derecede, kendi kendisiyle sınırlı, yalnızca izlem, istirahat ve hastalık belirtilerinin giderilmesini gerektiren tipte olabilir. Daha ağır olgular gösteren hastaların hastaneye yatışı gerekli görülebilir.

Herpes veya varisella – zoster virüslerine bağlı viral ensefalit için antiviral ilaçlar önerilebilir. HIV etkeni için ise, yüksek derecede aktif antiretro viral tedavi gerekebilir.

Mantar Enfeksiyonlarına Bağlı Menenjit ve Ensefalit Tedavisi

Mantar enfeksiyonları, genellikle damar içi yolla verilen mantar ilaçlarıyla  tedavi edilmektedir. Tedavi süresi, hastanın tedaviye verdiği yanıta bağlı olarak uzun sürebilir.

Bağışıklık sistemi risk altında olan kişilerin, enfeksiyonun yinelenmesinden korunmak için ömür boyu oral tedaviye devam etmesi gerekebilir.

Sıkça Sorulan Sorular

1. Menenjit ve ensefalit nedeni her zaman enfeksiyon mudur?

Çok seyrek olsa da, menenjit ve ensefalit enfeksiyon dışı nedenlere bağlı ortaya çıkabilir. Bu nedenler, sinir sisteminin bileşenlerini tetikleyen bir otoimmün bozukluğu, ilaç tedavisine karşı oluşan bir reaksiyon ve bazı kanser türleri olabilir.

2. Farklı hastalıklar da menenjit ve ensefalit hastalıklarının belirtilerine sahip olabilir mi?

Farklı hastalıklar, farklı nedenleri ve farklı tedavi şekilleri olmasına rağmen menenjit ve ensefalit  belirtilerine benzer yakınmalara neden olabilir. Bu hastalıklar; beyin apsesi, beyin lezyonu, ilaçlar, travma veya beyin zarlarının (meninkslerin) dura mater ve araknoid katmanları arasında iltihap oluşması (subdural ampiyem) olarak sayılabilir.

3. Menenjit ve ensefalit beyinde mi başlar?

Bir kan enfeksiyonu veya beynin yakınında mikropların BOS’ye girmesini sağlayan bir enfeksiyon (kulak enfeksiyonu), bakterilerin kan – beyin bariyerini geçerek sinüslere girmesine olanak tanıyan kafa travması menenjite neden olabilir.

Solunum, mide – bağırsak yolu veya kandan kaynaklanan ve merkezi sinir sistemine yayılan enfeksiyonlar ise ensefalite neden olabilmektedir.

4. Menenjit bulaşıcı mıdır?

Menenjitin bulaşıcılığı, hastalığa neden olan mikroba bağlıdır. Meningokok menenjitine yakalanmış kişiyle temas eden kişilerin menenjit olma olasılığını minimal düzeye indirmek için birkaç gün antibiyotikler verilebilir.

Bakteriyel menenjitin en sık görülen etkenleri olan ve başkalarına solunumsal salgılarla geçebilen streptococcus pneumoniae, haemophilus influenzae type b ve neisseria meningitidis için ise aşılar mevcuttur.

5. Bir kez menenjit veya ensefalit geçiren kişi yeniden hastalığa yakalanabilir mi?

Enfeksiyon tipine bağlı olarak, menenjit veya ensefalit geçiren kişinin hastalığa yeniden yakalanması mümkündür. Bağışıklık sistemi risk altında olan bazı kişiler, nüksü önlemek için antimikrobiyal tedaviye devam etmelidir.