Çoğu insan hayatlarının belli dönemlerinde ruhsal açıdan zorluklar yaşayabilir. Bu durum, hemen psikiyatrik bir hastalıktan kaynaklanıyor demek doğru değildir. Günlük hayatta “psikolojik hastalıklar” olarak adlandırılan, tıbbi terimle “psikiyatrik hastalıklar” şöyle açıklanabilir: Duyguları, düşünceleri ve davranışları etkileyen, kişinin ilişkilerini ve işlevselliğini bozan hastalıklardır. Geçici ya da kronik olabilirler ve kişinin günlük hayatını etkileyebilirler. Psikiyatrik hastalıkları tanımlamak zor olabilir, ancak bu hastalıkların genellikle ruhsal sıkıntılar ve yaşamın farklı alanlarındaki işlevsellikte bozulma ile ilişkilendirildiğini bilmek önemlidir.
Psikolojik hastalıkların belirtileri
Psikolojik hastalıkların belirtileri, hastalığın çeşidine göre değişebilir ancak genellikle bazı ortak belirtileri bulunmaktadır:
- Kaygı
- Depresif ruh hali
- Uyku sorunları (uykusuzluk veya aşırı uyuma)
- İştah değişiklikleri (aşırı yeme veya iştah kaybı)
- Davranışlarda belirgin değişiklikler
- Duygu durumunda belirgin değişiklikler (ani öfke patlamaları, hüzün, mutsuzluk gibi)
- Cinsel dürtüde değişiklikler
- Sanrılar, halüsinasyonlar ve gerçeklik algısında bozukluklar
- Alkol veya madde kullanımında artış veya bağımlılık
- Sürekli sinirlilik
- İlgisizlik veya isteksizlik
- Sosyal hayattan geri çekilme veya izolasyon
- Konsantrasyon sorunları
- İntihar düşünceleri veya kendine zarar verme düşünceleri
Unutulmaması gereken önemli bir nokta, bu belirtilerin bir bireyde görülmesinin her zaman psikiyatrik bir hastalığın doğrudan bir işareti olmayabileceğidir. Ancak bu belirtiler kişinin yaşam kalitesini etkiliyorsa veya günlük işlevselliğini engelliyorsa, uzman bir sağlık profesyoneline danışmak önemlidir.
Kaç çeşit psikolojik hastalık vardır?
Psikiyatrik hastalıkların sınıflandırılması ve tanısı, Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayınlanan Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı DSM-5 ile genellikle yapılmaktadır. Yaklaşık 300’den fazla psikiyatrik bozukluk tanımlanmış olsa da bu bozuklukların alt kategorileri de bulunmaktadır. Önemli psikiyatrik hastalık kategorileri şunlardır:
- Duygudurum Bozuklukları
- Kaygı Bozuklukları
- Yeme Bozuklukları
- Uyku ve Uyanıklıkla İlgili Bozukluklar
- Şizofreni ve Psikotik Bozukluklar
- Nörogelişimsel Bozukluklar
- Kişilik Bozuklukları
Yaygın olarak görülen bazı psikiyatrik hastalıklar şunlardır:
- Anksiyete Bozuklukları
- Depresyon (Unipolar Depresyon)
- Bipolar Bozukluk
- Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)
- Uyku Bozuklukları
- Yeme Bozuklukları
- Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB)
- Panik Bozukluk
- Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB)
- Şizofreni
- Sosyal Anksiyete Bozukluğu (Sosyal Fobi)
- Spesifik Fobiler
- Alkol ve Madde Kullanımı İle İlgili Bozukluklar
Anksiyete bozuklukları ve depresyon, bu listedeki en yaygın görülen psikiyatrik hastalıklardır. Tanı ve tedavi sürecinde uzman bir sağlık profesyoneline başvurulması önemlidir.
Psikolojik hastalıklar ve nedenleri
- Anksiyete bozukluğu: Anksiyete veya kaygı bozukluğu, normal günlük yaşamda karşılaşılan olağan endişelerin ötesinde, yoğun ve sürekli bir endişe halidir. Bu durum, günlük aktiviteleri etkileyebilir ve panik ataklarla kendini gösterebilir. Anksiyete bozukluğunun çeşitleri arasında sosyal anksiyete bozukluğu, ayrılık anksiyetesi, spesifik fobiler ve yaygın anksiyete bozukluğu bulunur. Tedavi, anksiyete türüne, şiddetine ve kişinin durumuna göre ilaçlar, terapi veya bunların kombinasyonunu içerebilir.
- Depresyon: Depresyon, yaşam kalitesini etkileyen, işlevselliği azaltan ve genellikle anhedoni (zevk alma yeteneğinin azalması), sürekli hüzün ve umutsuzluk gibi belirtilerle kendini gösteren bir durumdur. Kimyasal dengesizlikler, çevresel faktörler ve genetik faktörler depresyonun gelişiminde rol oynayabilir. Tedavide psikoterapi ve/veya ilaçlar kullanılabilir.
- Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB): Çocukluk döneminden başlayarak devam eden, dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik gibi belirtileri içeren bir nörogelişimsel bozukluktur. Bu durumun tedavisi, çeşitli terapiler, eğitim ve ilaçları içerebilir.
- Bipolar bozukluk: İki uçlu bozukluk olarak da bilinen bu durum, mani ve depresyon dönemleri arasında inişli çıkışlı bir seyir gösterir. Mani dönemlerinde yüksek enerji, az uyku, aşırı özgüven ve riskli davranışlar gibi belirtiler görülürken, depresyon dönemlerinde hüzün, umutsuzluk ve ilgisizlik gibi belirtiler ortaya çıkar. Tedavide ilaçlar ve terapi kullanılabilir.
- Şizofreni: Genellikle genç yaşlarda başlayan, gerçeklik algısında bozulmalar, duygusal ifadelerde azalma ve toplumdan uzaklaşma gibi belirtilerle kendini gösteren bir beyin hastalığıdır. Tedavide ilaçlar, terapi ve sosyal destek önemlidir.
- Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB): Şiddetli bir travma sonrasında yaşanan korku, dehşet veya çaresizlik hislerinin uzun süre devam ettiği bir durumdur. Bu durum, travma sonrası flashbackler, kabuslar ve kaçınma davranışları gibi belirtilerle kendini gösterebilir. Tedavide terapi ve destek önemlidir.
- Yeme bozuklukları: Yeme bozuklukları, beslenme davranışlarında bozukluklarla karakterizedir ve kişinin fiziksel sağlığını ciddi şekilde etkileyebilir. Anoreksiya nervoza, bulimiya nervoza ve tıkınırcasına yeme bozukluğu (binge eating disorder) gibi çeşitleri bulunur. Tedavide terapi, beslenme danışmanlığı ve destek grupları kullanılabilir.
- Obsesif kompulsif bozukluk (OKB): Zorlayıcı ve tekrarlayıcı düşünceler (obsesyonlar) ve bu düşünceleri bastırmak için yapılan tekrarlayıcı davranışlar (kompulsiyonlar) ile karakterize bir bozukluktur. Tedavide psikoterapi ve ilaçlar kullanılabilir.
Her psikolojik hastalığın tedavisi bireyseldir ve kişinin durumuna, semptomlarına ve tıbbi geçmişine bağlı olarak değişebilir. Bu nedenle, her durumda uzman bir sağlık profesyoneli ile çalışmak önemlidir.
Psikolojik bozukluk nasıl anlaşılır?
Psikolojik bozuklukların teşhisi için özel bir test bulunmamakla birlikte, uzmanlar kişinin belirti ve semptomlarını gözlemleyerek ve detaylı bir klinik değerlendirme yaparak teşhis koymaya çalışırlar. Bu süreçte şu adımlar atılabilir:
- Klinik değerlendirme: Uzmanlar, kişinin belirtilerini ve geçmiş tıbbi ve ruhsal sağlık geçmişini anlamak için detaylı bir klinik değerlendirme yaparlar. Bu, semptomların ne zaman başladığını, nasıl bir seyir gösterdiğini, günlük yaşam üzerindeki etkilerini ve varsa aile öyküsünü içerebilir.
- Fiziksel muayene: Bazı psikiyatrik bozukluklar, fiziksel sağlık sorunları ile ilişkili olabilir. Uzmanlar, fiziksel bir muayene yaparak altta yatan herhangi bir tıbbi durumu elemek için gerekli adımları atarlar.
- Laboratuvar testleri: Bazı durumlarda, belirli belirtiler ya da semptomlar diğer tıbbi durumlarla ilişkili olabilir. Bu nedenle, kan testleri, hormon seviyelerinin ölçümü, biyokimyasal testler veya nörolojik testler gibi laboratuvar testleri gerekebilir.
- Psikiyatrik değerlendirme araçları: Belirli psikiyatrik bozuklukların teşhisinde ve semptomların değerlendirilmesinde kullanılan ölçekler ve testler bulunmaktadır. Bu testler, belirli semptomları değerlendirmek ve bir tanı koymak için bir rehber olabilir.
Psikolojik bozuklukların teşhisi genellikle birden fazla yöntemin bir arada kullanılmasıyla yapılır. Bunlar, uzmanın klinik deneyimi, hastanın semptomları, fiziksel durumu ve geçmişi göz önünde bulundurularak yapılır. Her bir durumun teşhisi bireyseldir ve uzmanlar, her hasta için özelleştirilmiş bir yaklaşım benimserler. Bu nedenle, psikiyatrik sorunlar konusunda bir uzmandan yardım almak önemlidir.
Psikolojik hastalıklar nasıl tedavi edilir?
Psikiyatrik hastalıkların tedavisinde farklı yöntemler uygulanabilir ve tedavi genellikle hastalığın tipine, şiddetine ve kişisel duruma göre özelleştirilir. Başlıca tedavi yöntemleri şunlardır:
- Psikoterapi: Bu terapi çeşidi, psikologlar, psikiyatristler veya terapistler tarafından yürütülür. Farklı teknikleri içeren terapiler, bilişsel davranışçı terapi, psikanaliz, duygusal odaklı terapi gibi çeşitlilik gösterebilir. Kişinin duygusal, düşünsel ve davranışsal süreçlerini anlamasına, yönetmesine ve değiştirmesine yardımcı olur.
- İlaç tedavisi: Psikiyatristler tarafından reçete edilen ilaçlar, depresyon, anksiyete, bipolar bozukluk ve diğer psikiyatrik rahatsızlıkların semptomlarını yönetmeye yardımcı olabilir. Antidepresanlar, antipsikotikler, anksiyolitikler gibi ilaçlar kullanılabilir. İlaç tedavisi, uzman doktorun düzenli gözetimi altında yapılmalıdır.
- Tedavi edici aktiviteler: Egzersiz, düzenli uyku, dengeli beslenme ve stres yönetimi gibi yaşam tarzı değişiklikleri, psikiyatrik hastalıkların yönetiminde önemli bir rol oynayabilir. Bu aktiviteler genel ruh halini ve zihinsel sağlığı olumlu yönde etkileyebilir.
- Destekleyici tedaviler: Yoga, meditasyon, sanat terapisi, müzik terapisi gibi tamamlayıcı ve alternatif tedavi yöntemleri, duygusal dengeyi sağlamada yardımcı olabilir. Bunlar, stresi azaltabilir, rahatlama sağlayabilir ve zihinsel sağlığı destekleyebilir.
- Sosyal destek ve ağ: Sosyal ilişkilerin korunması ve destek alınması, psikiyatrik hastalıklarla başa çıkmada önemli bir faktördür. Aile, arkadaşlar, destek grupları veya danışmanlık hizmetleri gibi kaynaklardan yardım almak, kişinin iyileşme sürecini destekleyebilir.
- Elektrokonvülsif terapi (EKT): Nadiren kullanılan ancak belirli durumlarda etkili olan bir tedavi yöntemidir. Özellikle şiddetli depresyon vakalarında ve dirençli bipolar bozuklukta tercih edilebilir.
Psikiyatrik hastalıkların tedavisi, genellikle tedavi yöntemlerinin kombinasyonunu gerektirebilir ve her hasta için farklılık gösterebilir. Uzman bir sağlık profesyoneli tarafından değerlendirme ve yönlendirme almak, en etkili tedavi yöntemlerini belirlemede önemlidir.
Psikolog ve psikiyatrist arasındaki fark
Tedavi yaklaşımı:
- Psikologlar: Genellikle terapi ve danışmanlık üzerine odaklanır. Bireysel, çiftler veya gruplarla konuşma terapisi, danışmanlık seansları gibi yöntemleri kullanarak duygusal, zihinsel ve davranışsal sorunları ele alırlar.
- Psikiyatristler: Hem biyolojik hem de psikolojik tedavi yöntemlerini kullanabilirler. İlaç tedavisi, elektrokonvülsif terapi gibi biyolojik tedavilerin yanı sıra psikoterapi yöntemlerini de kullanabilirler.
Genellikle psikologlar ve psikiyatristler, birlikte çalışarak bir hastanın tedavi planını oluşturabilirler. Psikologlar terapötik destek sağlarken, psikiyatristler ilaç tedavisi veya diğer biyolojik tedavileri yönetebilirler. Her ikisi de ruh sağlığı sorunlarında önemli roller üstlenir ve birlikte çalışarak hastaların daha iyi bir sonuç elde etmelerine yardımcı olabilirler.
